Kilka słów o realizacji projektów Studenckiego Koła Naukowego Archeologii Bliskiego i Środkowego Wschodu „Szarkun” w Jordanii

20.10.2016

Autor: Piotr Makowski

W ostatnich dwóch latach Rada Konsultacyjna ds. Studenckiego Ruchu Naukowego Uniwersytetu Warszawskiego wsparła dwa projekty realizowane na obszarze Haszymidzkiego Królestwa Jordanii. Oba były związane z moim udziałem w międzynarodowym projekcie archeologicznym poświęconym stanowisku Khirbat edh-Dharih. Głównym celem tej inicjatywy badawczej jest opracowanie jak dotąd niepublikowanych kategorii zabytków pochodzących z francusko-jordańskich wykopalisk. Mój udział w tym projekcie jest poświęcony ostatniej fazie funkcjonowania stanowiska przypadającej na okres środkowo- i późnoislamski. Do moich zadań należy opracowanie zespołu ręcznie robionej, głównie niedekorowanej, ceramiki lokalnej oraz interpretacja dokumentacji obrazującej prowizoryczne formy adaptowania wcześniej opuszczonych ruin. Należy podkreślić, że jak dotąd obecność osadnictwa datowanego na późne okresy islamskie była jedynie marginalnie wspominana w raportach wykopaliskowych.

Pierwszy projekt realizowany w sierpniu i wrześniu 2015 roku wiązał się przede wszystkim objazdem naukowym oraz kwerendą przeprowadzoną w najważniejszych bibliotekach Jordanii. W jego realizacji wspomagał mnie mgr Maciej Wyżgoł. W kwietniu i maju 2016 roku dofinansowanie ze strony Rady Konsultacyjnej UW zostało już bezpośrednio przeznaczone na wsparcie mojego udziału w Francuzko-jordańskim projekcie poświęconym Khirbat edh-Dharih. Zeszłoroczne działania odbywające się w magazynie Uniwersytetu Yarmouk w Irbid były skoncentrowane na pracach studyjnych poświęconych poszczególnym kategoriom zabytków ruchomych. Poza standardową analizą ceramologiczną moje działania są również rozszerzone o opracowanie archiwalnej dokumentacji polowej pochodzącej z wykopalisk. Po zakończeniu prac z misją francuską udałem się do Ammanu gdzie pozostałem na stypendium Pierre’a i Patrici’i Bikai w American Center of Oriental Research. Moje prace będę kontynuowane w kwietniu i maju bieżącego roku.

Khirbat edh-Dharih zostało ulokowane na linii via nova Traiana na wschodnim zboczu Wādī La’bān, będącego południową odnogą jednego z najważniejszych systemów wodnych Jordanii, Wādī al-Hasā. Pod wieloma względami miejsce to było bardzo korzystne do rozwoju osadnictwa. Przede wszystkim roztaczał się z niego imponujący widok pozwalający obserwować całą okolicę. Ponadto na tle surowego krajobrazu regionu bezpośrednie otoczenie stanowiska wyróżniało się bliskością górskich strumieni zapewniających bezpośredni dostęp do wody oraz stosunkowo dobrymi warunkami glebowymi sprzyjającymi rozwojowi rolnictwa. Również obecnie bezpośrednio poniżej ruin znajduje się niewielki gaj owocowy, w którym uprawiane są figi i granaty.

Regularne wykopaliska w Khirbat edh-Dharih zostały zainicjowane już w 1984 roku przez prof. François Villeneuve’a oraz prof. Zeiduna al-Muhasein’a. Od tego czasu przeprowadzono kilkanaście intensywnych sezonów wykopaliskowych odbywających się w kooperacji Institut française du Proche-Orient oraz Uniwersytetu Yarmouk w Irbid. Dzięki nim odsłonięta została niewielka osada zorientowana wokół ważnego kompleksu sakralnego funkcjonująca pomiędzy I a IV wiekiem. Skrupulatnie prowadzone badania pozwoliły szczegółowo prześledzić ewolucję formy architektonicznej całego założenia. Dzięki temu Khirbat edh-Dharih jest bez wątpienia jednym z najlepiej przebadanych nabatejskich miejsc kultu. W świecie archeologii Bliskiego Wschodu świątynia jest znana jednak głównie dzięki świetnie zachowanemu programowi dekoracyjnemu, na który składały się przedstawienia figuralne oraz stylizowane wyobrażenia winnych latorośli.

Spoglądając z ruin Khirbat edh-Dharih w stronę Wādī al-Hasā można dostrzec masywne wzgórze, na którego szczycie w znajdują się ruiny drugiego sanktuarium – Khirbat Tannur. Dane epigraficzne sugerują, że na przestrzeni okresu nabatejskiego i rzymskiego oba sanktuaria były ze sobą blisko związane. Bez wątpienia spełniały one jednak inną funkcje o czym świadczy lokalizacja świątyni Khirbat Tannur w odizolowanym i trudno dostępnym miejscu, w którego sąsiedztwie nie odnotowano innych śladów osadnictwa.

Podstawową utrzymania lokalnej społeczności Khirbat edh-Dharih była prawdopodobnie produkcja oliwy z oliwek. W obrębie stanowiska odnotowano obecność aż trzech faktorii wyposażonych w tłocznie. Ponadto, strategiczne umiejscowienie sprawiło, iż osada stała się miejscem postoju karawan przekraczających Wādī al-Hasā. Ewidencja archeologiczna zdaje się potwierdzać, że na skutek zniszczeń spowodowanych przez słynne trzęsienie ziemi 363 roku, stanowisko zostało przynajmniej częściowo opuszczone. W połowie VI wieku obszar temenosu sakralnego został jednak ponownie zasiedlony. Nowi osadnicy przekształcili cellę pogańskiej świątyni w niewielki kościół. Ostanie odkrycia epigraficzne sugerują, że już pod koniec VII wieku przestał on jednak pełnić funkcję liturgiczną i został zaadaptowany do roli pomieszczenia reprezentacyjnego (quadriclinium) wykorzystywanego prawdopodobnie przez bliżej nieokreśloną elitę muzułmańską.

Znaleziska ceramiczne jednoznacznie pokazują, że stanowisko zostało ponownie opuszczone w połowie IX wieku. Stosunkowo dobrze zachowane ruiny świątyni stały się odtąd miejscem schronienia dla lokalnych społeczności koczowniczych. Świadczy o tym obecność licznych, przeważnie bardzo prowizorycznych, konstrukcji odnotowanych przez francuskich archeologów wysoko powyżej warstw związanymi z wczesnoislamskim osadnictwem. W większości przypadków były one powiązane ze znaleziskami ręcznie robionej, niedekorowanej ceramiki islamskiej. Ta kategoria kultury materialnej została jak dotąd bardzo słabo poznana. Między innymi dlatego powierzony mi materiał charakteryzuje szczególną wartością naukową. Początkowo, bazując na ustaleniach ze wczesnych wykopalisk na obszarze Palestyny odkrywcy datowali naczynia należące do tej tradycji na okres późnomameludzki lub ottomański. Obecnie wiadomo jednak, że dużą część tej ewidencji można umieścić w okresie pomiędzy X a XI wiekiem. Analiza tego zespołu ceramicznego jest obecnie głównym obiektem mojego programu badawczego i dodatkowo punktem wyjścia dla szerszych rozważań dotyczących fenomenu pojawienia się niedekorowanych naczyń ręcznie robionych na obszarze Lewantu.